Podstawowa przemiana materii jest najmniejszą ilością energii, która jest niezbędna do utrzymania naszych podstawowych funkcji biologicznych. To właśnie w ramach tych procesów nasze ciało utrzymuje właściwą temperaturę, a także prowadzi wiele innych działań, które mają na celu zapewnienie zdrowego i prawidłowego funkcjonowania całego organizmu.
Ocena podstawowej przemiany materii powinna odbywać się po spełnieniu pewnych warunków. Optymalnie powinno minąć co najmniej 12 godzin od spożycia ostatniego posiłku i nie mniej niż 8 godzin snu. Ze względu jednak na praktyczne trudności związane z realizacją tych wymagań, często stosuje się pomiar spoczynkowej przemiany materii. Zasadniczo, wartość ta jest zbliżona do podstawowej przemiany materii, choć zwykle jest od niej nieco większa.
Różne czynniki mogą oddziaływać na wartość podstawowej przemiany materii. Te czynniki można podzielić na dwie kategorie: te, które zwiększają jej wartość i te, które ją obniżają. Do czynników zwiększających wartość należą między innymi: dominacja masy mięśniowej nad tkanką tłuszczową, prawidłowy stan odżywienia, zaburzenia endokrynologiczne takie jak nadczynność tarczycy przyspieszająca metabolizm, podwyższona temperatura ciała, niska temperatura otoczenia, ciąża, karmienie piersią, menstruacja, przyjmowanie hormonów tarczycy i testosteronu oraz stosowanie używek takich jak kofeina czy efedryna.
Natomiast czynniki obniżające wartość podstawowej przemiany materii to na przykład niedobory żywieniowe, niedoczynność tarczycy i niektóre leki – między innymi beta-blokery stosowane w niewydolności serca i nadciśnieniu.